ARDAHAN TEZEKLERİ
TEZEK NASIL YAPILIR?
Genelde büyükbaş hayvanların dışkısı henüz sıcakken, yani hayvan dışkıyı bırakır bırakmaz kolay tutuşsun diye içine biraz ot, saman karıştırılarak iki el kullanılarak hamur açar gibi düzleştirilip yuvarlaklaştırılır ve daha sonra kuruyunca kolayca kaldırılabilsin diye düz bir zemine çoğunlukla da bina duvarlarına yapıştırılırlar.
Büyük baş ve küçükbaş hayvanlarının mayısları (hayvan gübresi) kurutularak yakıt olarak kullanılan bir çeşit katı yakıttır
Ahırda hayvanların altından çıkan mayısın tezgelelerle (dört kollu ahşap taşıma kabı) veya sepetle serilecek alana götürülüp dökülür. Bu dökme işlemi yaklaşık 15 veya 20 cm kalınlığına gelene kadar serili bir şekilde kurutulmaya bırakılır. Kurutma süresi bittikten sonra bel küreği ile kare veya dörtgen şeklin de kalıplara ayrılır ve art sıra halinde dizilir. Bu kurutma işlemin birinci aşamasıdır. Daha sonra kuruyan tezekler, ikinci ve son aşaması olan büyük yığınlar haline getirilir. Bu işlem de art sıra halinde yapılır. Kurutulan bu tezekler, kışa hazırlık yapmak üzere "kalak" denilen depolama işlemine tabii tutulur. Bu tezek türünün ısı kalorisi, Küçükbaş hayvanların mayıslarından yapılan tezeklerin ısı kalorisinden düşüktür.
Anadolu'da, hayvancılığın yaygın olduğu ve kış şartlarının ağır geçtiği bölgelerde yakacak olarak büyükbaş hayvan dışkısından (hayvan gübresinden) elde edilentezek özellikle fazla sayıda büyükbaş besi hayvanının dışkısı, kış boyunca köylerde açık alanlara öbek öbek biriktirilir. Bahar aylarında bu öbekler belirli kalınlıkta düzleştirilir. Bir müddet sonra iyice kurumaya yüz tutmuş olan dışkı üzerinde loğ taşı ile düzleştirme ve baskıya dayalı sertleştirme işlemi yapılır. Çünkü baskı tezekte sıkılık sağlamak suretiyle, onun sobada dayanıklığını artıracak, uzun süre yanmasını sağlayacaktır. Yaz aylarında ise baskıya alınmış ve tamamına yakını kurumuş durumda olan dışkı, bel küreği ile kare şeklinde kesilir. Kesilme esnasında tezekler kenarları üzerine birbirlerine destekle güneşte kurumaya terk edilir. Kışın ısınma maksatlı olarak yakılan tezek'in yapılmasında da küçük çaplı loğ taşı'nın kullanımı tezeğin yoğunluğunu artırmaktadır.Bu tezek türü, diğer tezek türünden işlem olarak farklı bir işlemle işlenir. Doğu Anadolu'da küçükbaş hayvanların ahırı "kom", dışkılama yoluyla ürettiklerinden elde edilen yakıt maddesi de "Kemre" diye adlandırılmaktadır. Küçük baş hayvanların (koyun, kuzu, keçi) komda oldukları süre içerisinde yaptıkları dışkı atıkları, büyük baş hayvanlarda olduğu gibi günlük olarak temizlenip barınaktan dışarı çıkartılmaz. Her defasında üst üste birikir. Sürekli hayvanlar tarafından yerde, zeminde çiğnendiği için aşırı baskı sonucu kemre çok daha serttir.Komda fazla ıslaklık olduğunda, bazen az miktarda zemine saman serpilir. Hayvanların altı kuru olmak üzere tekrar içeriye alınırlar. Bu işlem belli bir süre devam eder. Daha sonra komda (hayvan barınağında) bu birikimin kalınlığı 15 veya 20 cm e gelince, diğer tezek türünden yapılan kesme işlemi gibi işlem yapılır. Kare şeklinde zemin üzerinde yapılan kesim sonucu elde edilen tezek, yan yana "domine desteği" usulünce dizilir ve kurutmaya bırakılır. Birkaç gün süreyle hayvanlar zemin kesimi yapılan komlara alınmaz. Kemre kalıpları taşındığında kopup dağılmayacak halde iseler, komun dışında yığın halinde yığılırak "kalak" denen öbek halinde örülerek iyice kurumaya terk edilir. Bu kurutma işlemi uzundur. Kemrenin tezeğe göre ısı kalorisi çok yüksektir
MEHMET ALİ ARSLAN